Πόσο συχνά τις όμορφες καλοκαιρινές βραδιές που είσαστε μαζεμένοι σε ένα φιλικό σπίτι, μία συζήτηση για ένα ποδοσφαιρικό ματς να μετατρέπεται από ένα ή περισσότερα άτομα σε οργισμένη διαμάχη ? Κι εν συνεχεία, από πόσους λαμβάνει μια ταμπέλα ο βροντο-φωνότερος που πάνω στην ανάγκη του να υποστηρίξει την άποψη ή την ομάδα του, μιλάει πιο δυνατά από άλλους και διακόπτει συχνότερα τους άλλους ? Κι αν δεν τον αποκάλεσαν μεθυσμένο ή αλκοολικό, πόσοι είπαν ότι μάλλον είχε πιει λίγο παραπάνω ? Και πόσο αλήθεια τελικά μπορεί να είναι αυτό ?
Σαφώς και πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε αν αυτό ήταν ένα πρωτόγνωρο γεγονός ή αν επαναλαμβάνεται. Ο καθένας μπορεί να το παρακάνει σε κάποια συμπεριφορά του – να πιει, να παίζει τυχερά παιχνίδια, να φάει – χωρίς όμως να έχει απαραίτητα κάποιον εθισμό. Τι γίνεται όμως αν αυτό είναι κάτι που επαναλαμβάνεται ? Πόσο εύκολο είναι να πούμε ότι έχουμε εθιστεί σε κάτι ?
Δεν θα έπρεπε να καταλήγουμε εύκολα σε τέτοια συμπεράσματα βάζοντας ταμπέλες. Ορισμένες φορές όλοι οι άνθρωποι μπορεί να το παρακάνουν σε κάποιες συγκυρίες αλλά στο υπόλοιπο της ζωής τους να είναι μια χαρά. Οι συγκεντρώσεις σε παρέες έχουν αυτή την ιδιαιτερότητα της ατμόσφαιρας που δημιουργούν το συναίσθημα ότι υπάρχει σχεδόν οικογενειακό κλίμα και ότι μπορούμε να είμαστε πιο χαλαροί χωρίς να παρεξηγηθούμε αν δεν έχουμε όλους τους καλούς τρόπους που ξέρουμε.
Σίγουρα λοιπόν το περιβάλλον έχει μεγάλη σχέση με τον αυτό-έλεγχο που εμφανίζουμε. Κι αυτό το φαινόμενο είναι ευρέως γνωστό, για παράδειγμα, στην βιομηχανία του τζόγου και των τυχερών παιχνιδιών. Αν έχετε ποτέ βρεθεί σε καζίνο θα γνωρίζετε ότι δεν έχει παράθυρα και ρολόγια. Το μέρος είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να βοηθάει τον παίχτη να αγνοήσει τον παράγοντα χρόνο. Η αίθουσα έχει έντονο φωτισμό και πολύ καλή ηχητική κάλυψη σε ποιότητα και μουσικές επιλογές, δίνοντας την αίσθηση ότι κάπου κάποιος κάνει την τύχη του. Δημιουργείται η αίσθηση της διασκέδασης και ενός χώρου που μπορείς να είσαι χαλαρός. Και δεν χρειάζεται να ανησυχείς για το χάσιμο χρημάτων διότι το καζίνο δεν έχει χρήματα! Παρά μόνο πολλές χρωματιστές μάρκες. Πόσο διαφορετικό περιβάλλον λοιπόν από το δύσκολο εργασιακό χώρο όπου κάθε μέρα βγάζουμε δύσκολα όλοι τα προς το ζην μας. Και τέλος, αν αυτό δεν αρκεί, για να βοηθήσουν τον άνθρωπο να χαλαρώσει το μυαλό του από τη καθημερινή του ρουτίνα, του προσφέρει κι άλλο ερέθισμα. Δωρεάν ποτό. Άρα, ο χώρος μπορεί να επηρεάσει τη συμπεριφορά. Οπότε, αν μια ακραία συμπεριφορά που είναι και επαναλαμβανόμενη, περιορίζεται σε συγκεκριμένο χώρο, μπορεί να μην είναι καν εθισμός. Όπως οι στρατιώτες στο Βιετνάμ, που έπαιρναν ηρωίνη επειδή ήταν σε ζώνη πολέμου.
Υπάρχουν άλλες αιτίες για ακραίες συμπεριφορές οι οποίες δεν έχουν σχέση με εθισμό. Ένα καλό παράδειγμα τέτοιας αιτίας είναι και η συνήθεια. Οι συνήθειες είναι αυτόματες συμπεριφορές που έχουμε χωρίς να χρειάζεται να τις σκεφτούμε. Μπορούν να διακοπούν όταν αποφασίσουμε να στρέψουμε την προσοχή μας σε αυτές διότι, αντίθετα με τους εθισμούς, δεν έχουν καμία βαθύτερη συναισθηματική βάση. Για παράδειγμα, μια κυρία μου είχε πει ότι πάντα έτρωγε κάτι σε γλυκό μετά το φαγητό της. Ήξερε ότι μπορεί να πρόσθετε έτσι 1-2 κιλά αλλά το βάρος της ήταν μια χαρά και ήταν κάτι που πάντα έκανε. Ο γιατρός της την ενημέρωσε ότι ήταν σε προ-διαβητικό στάδιο και έπρεπε να παρακολουθεί την κατανάλωση γλυκών που έκανε. Αυτό της στοίχισε αλλά είχε πολύ δύναμη θέλησης και μου είπε ότι έκανε αυτό που της είπε ο γιατρός της. Είναι πολύ σημαντικό το αν υπάρχει πίσω από όποια συμπεριφορά συναισθηματικό κίνητρο διότι η συνήθεια που δεν φέρει τέτοιο βάρος μπορεί να διακοπεί άμεσα και αποτελεσματικά και μόνο με τη δύναμη της θέλησης. Όχι όμως οι συμπεριφορές που βασίζονται σε εθισμό. Είναι όμως πολύ εύκολο να μην τις διαχωρίσουμε αν δεν εντοπίσουμε τι είναι αυτό που μας ωθεί σε αυτή τη συμπεριφορά.
Η ακραία συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται μπορεί επίσης να είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας να ακολουθήσουμε μια παρέα ή να ενταχθούμε σε ομάδα ανθρώπων. Η ιδέα ότι το κάνουν όλοι είναι αυτό που μπορεί να μας ωθήσει να το κάνουμε κι εμείς πηγαίνοντας ενάντια στην προσωπική μας καλή κρίση. Κι αυτό είναι αρκετά σύνηθες στους εφήβους όπου η αποδοχή από την πιο «in» παρέα είναι κάτι πολύ σημαντικό για αυτούς. Αλλά δεν είναι καθόλου σπάνιο να δούμε και ενηλίκους να επηρεάζονται από κάποιου είδους κοινωνική πίεση, ιδίως όταν το άτομο που τους ενθαρρύνει να πιούν παραπάνω ή να κάνουν κάτι εν γένει, είναι πολύ αγαπημένο τους.
Και μπορεί να αναρωτηθείτε σε αυτό το σημείο πώς μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε έναν εθισμό όταν μια συμπεριφορά ακραία και επαναλαμβανόμενη μπορεί να είναι αλλά και να μην είναι εθισμός. Σίγουρα δεν αρκεί το ότι μπορεί να είναι καταστροφική η συμπεριφορά, εφόσον πολλές συμπεριφορές που δεν αποτελούν εθισμό είναι καταστροφικές. Όπως η οδήγηση ενώ έχεις καταναλώσει αλκοόλ μπορεί να σε οδηγήσει στον θάνατο. Και παρόλο που οι εθισμοί πάντα δημιουργούν πρόβλημα στους ανθρώπους που υποφέρουν από αυτό, το πρόβλημα μπορεί να είναι αρκετά μικρό ώστε να μην το παρατηρήσει το άτομο για κάποιο σημαντικό χρονικό διάστημα. Κάποιος που είχε εκατομμύρια έπαιζε συνεχώς και σε επίπεδο ψυχαναγκασμού τυχερά παιχνίδια, αλλά ποτέ δεν έχασε τόσα πολλά ώστε να κάνει τη μεγάλη διαφορά στη ζωή του, τουλάχιστον σε οικονομικό επίπεδο.
Οι εθισμοί λοιπόν είναι συναισθηματικοί μηχανισμοί που «λειτουργούν» στη διαχείριση υπέρμετρων συναισθημάτων ανημπόριας. Αν λοιπόν θέλουμε να καταλάβουμε αν έχουμε εθιστεί σε κάτι εμείς οι ίδιοι ή κάποιος δικός μας άνθρωπος, το πρώτο που πρέπει να εντοπίσουμε είναι οι λόγοι που έχουμε αυτή τη συμπεριφορά. Διότι οι επανειλημμένες ακραίες συμπεριφορές οι οποίες καθοδηγούνται από μια μεγάλη ανάγκη να ανατρέψουμε μια αρκετά επιβαρυντική αίσθηση ανημπόριας είναι εθισμοί. Οι εθισμοί δεν εξαρτώνται από το πλαίσιο (το περιβάλλον) ή την ανάγκη να ανήκουμε σε μια ομάδα, και δεν είναι συνήθειες οι οποίες δύναται να αλλάξουν μόνο με τη δύναμη της θέλησης.
Όταν λοιπόν αυτός ο φίλος μας ή και σύντροφός μας, μετατρέπει την συζήτηση για τον ποδοσφαιρικό αγώνα σε μια εξοργισμένη διαφωνία, ναι μπορεί να έχει πιει παραπάνω από ότι συνήθως. Αλλά θα πρέπει να τον γνωρίζουμε καλύτερα και ίσως να του προτείνουμε διακριτικά να σκεφτεί λίγο αυτό που συνέβη όταν είναι μόνος του, πριν του βάλουμε την ταμπέλα του αλκοολικού ή όποια άλλη ταμπέλα. Είναι μεγάλο λάθος να λέμε στους ανθρώπους ότι έχουν κάποιο εθισμό αν δεν είναι αυτή η πραγματικότητα. Είναι ίσως ο πιο γρήγορος τρόπος να τον κάνουμε να μην μας ακούσει. Αλλά είναι ομοίως μεγάλο λάθος να μην διαγνώσουμε κάποιο πρόβλημα εθισμού. Η καλύτερη κίνηση είναι να μάθουμε περισσότερα για τη συμπεριφορά και για τον άνθρωπο (ή τον εαυτό μας) που νοιαζόμαστε.
