Τι είναι η εγγραμματοσύνη της υγείας;
Ο όρος εγγραμματοσύνη της υγείας (health literacy) αναφέρεται στην ικανότητα ενός ατόμου να αποκτά, να επεξεργάζεται και να κατανοεί πληροφορίες γύρω από θέματα υγείας, σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι σε θέση να λαμβάνει ενημερωμένες αποφάσεις για οποιοδήποτε θέμα άπτεται της υγείας του. Αυτές οι αποφάσεις μπορεί να αφορούν είτε την πρόληψη και την προαγωγή της υγείας γενικά, είτε να είναι στα πλαίσια κάποιας θεραπείας/παρέμβασης.
Η εγγραμματοσύνη της υγείας περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δεξιοτήτων:
-Βασικές δεξιότητες, όπως το να είναι κανείς σε θέση να διαβάσει οδηγίες σε φαρμακευτικά σκευάσματα, ετικέτες τροφίμων, ιατρικές οδηγίες ή τα αποτελέσματα βιοχημικών εξετάσεων, να μετρήσει τα χάπια ή τη δοσολογία από ένα φάρμακο, να υπολογίσει τις θερμίδες ενός γεύματος κ.α.
-Σύνθετες δεξιότητες, επικοινωνιακές και νοητικές, για να μπορεί να αλληλεπιδρά εποικοδομητικά με τους επαγγελματίες υγείας και, ακόμα, να κατανοεί σε βάθος τις πληροφορίες που του παρέχονται, να μπορεί να τις επεξεργαστεί και να τις αξιολογήσει σε σχέση με την ποιότητα και την αξιοπιστία τους.
Η ανάπτυξη εγγραμματοσύνης είναι μια εκπαιδευτική διαδικασία, συνεπώς μια διαδικασία δυναμική. Χρειάζεται να είναι κανείς σε θέση να εξελίσσει τις γνώσεις του και να τις προσαρμόζει με κριτική σκέψη στις εκάστοτε συνθήκες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Είναι επίσης μια διαδραστική διαδικασία μεταξύ του ατόμου, του συστήματος υγείας και της κοινωνίας, καθώς εξίσου σημαντικός με την ικανότητα των ατόμων να επεξεργάζονται την πληροφορία είναι και ο τρόπος με τον οποίον αυτή παρέχεται, από τους ειδήμονες, από τα διάφορα μέσα, αλλά και από τον κοινωνικό περίγυρο.
Γιατί είναι σημαντική η εγγραμματοσύνη της υγείας;
Καθημερινά όλοι γινόμαστε αποδέκτες πληροφορίας, είτε από την άμεση επαφή μας με επαγγελματίες υγείας, είτε από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης, είτε από τις κοινωνικές συναναστροφές μας. Ιδιαιτέρως στο διαδίκτυο, το οποίο είναι για τους περισσότερους ο πρώτος σταθμός αναζήτησης, η πληροφόρηση είναι καταιγιστική. Όλες αυτές οι διαφορετικές πηγές πληροφορίας μάς φέρνουν συχνά αντιμέτωπους με πολλαπλές εκδοχές της αλήθειας για το ίδιο ζήτημα ενώ, ενίοτε, μας παρουσιάζουν ακόμα και αντικρουόμενες απόψεις.
Με βάση αυτή την πληροφόρηση παίρνουμε αποφάσεις για την υγεία μας, τόσο τη δική μας όσο και της οικογένειάς μας, καθώς και αποφάσεις για την καθημερινότητα και τον τρόπο ζωής μας. Για παράδειγμα, όταν μας απασχολεί ένα ζήτημα υγείας, χρειάζεται να επισκεφτούμε έναν επαγγελματία ή η γνώμη και η «προσωπική εμπειρία» κάποιου γνωστού μας αρκεί; Ή, ακόμα, σε σχέση με μια θεραπεία, θα ακολουθήσουμε τις συστάσεις του τάδε ή του δείνα επαγγελματία υγείας – οι οποίες συστάσεις μπορεί να είναι τελείως διαφορετικές; Για οποιαδήποτε τέτοια επιλογή-απόφαση, βασιζόμαστε στις πληροφορίες που υπάρχουν «εκεί έξω», αυτά που έχουμε διαβάσει και ακούσει.
Πολλές φορές, δυστυχώς, εμπιστευόμαστε λανθασμένες ή επιστημονικά ξεπερασμένες πληροφορίες και κάνουμε επιλογές για την υγεία μας μη απαραίτητες, αναποτελεσματικές ή ακόμα και επιβαρυντικές. Τέτοια παραδείγματα είναι:
– η συχνή επίσκεψη σε γιατρούς και νοσοκομεία και η ιατρικοποίηση κάθε επιλογής σε σχέση με την υγεία μας,
– η αλόγιστη χρήση φαρμάκων ή η μη συμμόρφωση με μια απαραίτητη φαρμακευτική αγωγή/θεραπεία
– η υιοθέτηση συστάσεων και συμβουλών από κάποιον που ισχυρίζεται ότι γνωρίζει, από κάποιο blog που μας έκανε «διάγνωση δια της οθόνης» ή απλώς ακολουθώντας «ό,τι λένε οι περισσότεροι»
Η εγγραμματοσύνη της υγείας θεωρείται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας καθοριστικής σημασίας για την καλή υγεία, ψυχική και σωματική, αφού η τελευταία εξαρτάται άμεσα από τις επιλογές που κάνουμε καθημερινά, αυτές τις μικρές ή μεγάλες αποφάσεις που παίρνουμε.
Πώς, όμως, μας βοηθά η εγγραμματοσύνη μας να πάρουμε τις βέλτιστες ή πιο σωστά «ενημερωμένες» αποφάσεις;
Ακριβώς με το να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε, μέσα στον περιρρέοντα καταιγισμό πληροφορίας, το ποιες πληροφορίες μπορούμε να εμπιστευτούμε και να χρησιμοποιήσουμε για τον σκοπό μας. Καθώς, πολύ συχνά, η γραμμή μεταξύ της επιστημονικά τεκμηριωμένης πληροφορίας και του απλού ισχυρισμού είναι θολή, σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η ικανότητα να ξεχωρίζουμε αυτά τα δύο είναι ζωτικής σημασίας για τις επιλογές και τις αποφάσεις μας. Μας επιτρέπει σε μεγάλο βαθμό να έχουμε ενεργό συμμετοχή στη διαμόρφωση της υγείας μας, να μην είμαστε παθητικοί αποδέκτες πληροφοριών και συστάσεων και να αισθανόμαστε λιγότερη σύγχυση ή απόγνωση όταν μας λένε τι είναι καλό και τι όχι, τι πρέπει ή τι δεν πρέπει να κάνουμε.
Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την ανάπτυξη εγγραμματοσύνης της υγείας;
Οι πιο σημαντικοί παράγοντες που καθορίζουν το επίπεδο εγγραμματοσύνης μας είναι:
– Ηλικία: στατιστικά, τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας έχουν χαμηλότερα επίπεδα εγγραμματοσύνης
– Μορφωτικό επίπεδο: το χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο συνδέεται με χαμηλότερα επίπεδα εγγραμματοσύνης και στην υγεία. Ακόμα όμως και με ικανοποιητικό μορφωτικό επίπεδο, κάποιες επιπλέον παράμετροι, όπως η έλλειψη εξοικείωσης με ιατρικούς/ επιστημονικούς όρους, η απουσία βασικών γνώσεων για τη λειτουργία του σώματος ή η ύπαρξη κάποιας ιατρικής διάγνωσης που προκαλεί αίσθημα φόβου ή σύγχυσης, συμβάλλουν στη χαμηλή εγγραμματοσύνη
– Κοινωνικοοικονομική κατάσταση: ομάδες του πληθυσμού από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, με περιορισμένη οικονομική δυνατότητα ή με περιορισμούς στη χρήση της γλώσσας, έχουν χαμηλότερη εγγραμματοσύνη
Οι παράγοντες αυτοί επηρεάζουν, τόσο την πρόσβασή μας στην πληροφορία και στις υπηρεσίες του συστήματος υγείας, όσο και την ικανότητα αξιολόγησής τους. Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζει και το κατά πόσον το ίδιο το σύστημα υγείας και οι επαγγελματίες του διευκολύνουν ή δυσχεραίνουν αυτή τη διαδικασία, μέσα από τη δική τους εγγραμματοσύνη, τις γνώσεις και τις επικοινωνιακές τους δεξιότητες.
Γιατί υπάρχει πρόβλημα εγγραμματοσύνης σήμερα;
Μπορεί η τεχνολογία να μας έχει επιτρέψει την πρόσβαση σε βουνά πληροφορίας με μόλις ένα «κλικ», ωστόσο η εύκολη και άκοπη εύρεση πληροφορίας δεν εξασφαλίζει απαραιτήτως τη σωστή μας ενημέρωση για τους εξής λόγους:
– Ισχυρισμοί και προσωπικές ιστορίες γύρω από θέματα που άπτονται της υγείας υπάρχουν παντού και λαμβάνονται από πολλούς ανθρώπους ως τεκμήρια χωρίς να εξετάζεται η βάση τους. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης, διάφορες «διασημότητες», δημοσιογράφοι, φίλοι, συγγενείς, ακόμα και επαγγελματίες υγείας ή «ειδικοί», αναπαράγουν πολύ συχνά αβάσιμους ισχυρισμούς είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω συμφέροντος.
– Τα περισσότερα μηνύματα σχετικά με την υγεία, ήδη από μικρή ηλικία, μας δίνονται ως οδηγίες και θέσφατα. Πιο συχνά θα ακούσουμε ή θα διαβάσουμε τι να κάνουμε και τι να μην κάνουμε παρά πώς και πού να ψάξουμε για πιο έγκυρη πληροφόρηση. Αυτό ακρωτηριάζει την ανάπτυξη κριτικής σκέψης, δεν κινητοποιεί για περαιτέρω διερεύνηση και αναζήτηση επιστημονικά τεκμηριωμένης πληροφορίας και τελικά δεν εκπαιδευόμαστε στο να διακρίνουμε ποιοι από όλους τους ισχυρισμούς είναι αβάσιμοι και αναξιόπιστοι.
– Ο τρόπος με τον οποίον επικοινωνείται η πληροφορία είναι πολλές φορές δυσνόητος, ειδικά για ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας ή χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου. Σε αυτό το κομμάτι πρωταρχικό ρόλο έχουν οι επαγγελματίες υγείας και οι «ειδικοί», οι οποίοι είτε αφήνουν κενά στην επεξήγηση της πληροφορίας ή δεν παραπέμπουν τους ανθρώπους σε επιστημονικές πηγές, παρά μόνο αρκούνται στην χορήγηση οδηγιών χωρίς περαιτέρω επεξηγήσεις.
Τελικά, ο συνδυασμός της ελλιπούς, παραπλανητικής ή αβάσιμης πληροφόρησης, με την δική μας απουσία κριτικής σκέψης και διερεύνησης, αλλά και τις ανεπαρκείς επικοινωνιακές δεξιότητες κάποιων επαγγελματιών υγείας, στοιχειοθετούν το πρόβλημα της χαμηλής εγγραμματοσύνης και μάς οδηγεί σε μη βέλτιστες, ακατάλληλες ή και επιβαρυντικές επιλογές/ αποφάσεις σε σχέση με την υγεία μας.
Τι μπορούμε να κάνουμε και τι να περιμένουμε από τους επαγγελματίες/ειδικούς;
Το πρόβλημα της χαμηλής εγγραμματοσύνης της υγείας στις σύγχρονες κοινωνίες είναι μεγάλο και αποτελεί πρόκληση και στοίχημα για τη χάραξη πολιτικών δημόσιας υγείας ανά τον κόσμο. Η λύση του βρίσκεται:
– στη δική μας εκπαίδευση σε σχέση με την αναζήτηση και την αξιολόγηση της πληροφορίας, αλλά και την πιο διαδραστική επαφή μας με τους επαγγελματίες υγείας
– στην εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας στο να παρέχουν πιο εύληπτη πληροφόρηση, προσαρμοσμένη στον εκάστοτε αποδέκτη, καθώς και στο να στηρίζουν τις συστάσεις τους σε αξιόπιστες επιστημονικές αναφορές τις οποίες θα κάνουν διαθέσιμες σε όποιον επιθυμεί να τις μελετήσει
Όπως είναι βέβαια φυσικό, η αξιολόγηση επιστημονικών πηγών δεν είναι εύκολη για όλους, καθώς πολλές φορές προϋποθέτει την ύπαρξη βασικών γνώσεων στις επιστήμες υγείας, την επιδημιολογία και τη στατιστική. Υπάρχουν όμως κάποια πράγματα που μπορεί κανείς να εφαρμόζει, με κάθε ευκαιρία, ώστε να ενισχύσει την εγγραμματοσύνη του και να κάνει –πιο- ενημερωμένες επιλογές. Ενδεικτικά:
⇒ Όταν επισκέπτεστε επαγγελματίες υγείας για κάποιο ζήτημα που σας απασχολεί μπορείτε:
– Να έχετε κατά νου το τρίπτυχο:
«Ποιο είναι το ζήτημα που με απασχολεί/το πρόβλημα μου;»
«Τι χρειάζεται να κάνω;»
«Γιατί είναι σημαντικό ή απαραίτητο να το κάνω;»
Έχοντας ξεκάθαρο στο μυαλό σας το ζήτημα που σας απασχολεί και το είδος των απαντήσεων που ψάχνετε, θα είστε καλύτερα προετοιμασμένοι, θα μπορείτε να συμμετέχετε στη συνεδρία πιο ενεργά, και θα φεύγετε από αυτήν χωρίς κενά κατανόησης.
– Να κάνετε ερωτήσεις για όσα δεν καταλαβαίνετε ή να ζητάτε να σας εξηγηθεί κάτι με πιο απλά λόγια, με εικόνες ή και σκίτσα. Είναι απολύτως λογικό να έχετε απορίες κατά την επίσκεψή σας σε κάποιον επαγγελματία υγείας και απολύτως θεμιτό να τις εκφράζετε και να αναμένετε κατανοητές απαντήσεις.
– Να έχετε μαζί σας κάποιον οικείο σας, που πιστεύετε ότι μπορεί να έχει καλύτερη κατανόηση, για να μετριάσετε την όποια ανασφάλεια.
– Να ζητάτε από τους επαγγελματίες να σας παραπέμψουν σε πηγές προς ανάγνωση ή σε ιστοσελίδες οργανισμών που μπορεί να έχουν αναλυτικότερες πληροφορίες. Όπως όλες οι επιστήμες, έτσι και η επιστήμη της υγείας οφείλει να ασκείται βασιζόμενη σε τεκμηριωμένα στοιχεία και αξιόπιστες βιβλιογραφικές αναφορές και όχι σε «αυθεντίες» και θέσφατα.
– Να είστε πρόθυμοι να συμμετέχετε στη διαχείριση του όποιου ζητήματος σας απασχολεί, τόσο στο πλαίσιο της πρόληψης όσο και της αντιμετώπισης. Να θυμάστε ότι σε τεράστιο βαθμό η υγείας μας βρίσκεται στα χέρια μας!
⇒ Σε σχέση με την αξιολόγηση ενός ισχυρισμού ή μιας σύστασης για να πάρετε ενημερωμένες αποφάσεις, να έχετε κατά νου ότι:
– ένας ισχυρισμός είναι τόσο αξιόπιστος όσο η βάση του: ισχυρισμοί που δεν υποστηρίζονται από αρκετά ισχυρά επιστημονικά τεκμήρια ή δίκαιες συγκρίσεις, βασίζονται σε προσωπικές εμπειρίες ή απόψεις, δεν μπορούν να ληφθούν ως δεδομένα. Μια καλή πρακτική είναι με κάθε ευκαιρία να αναζητάτε τις πηγές για κάθε ισχυρισμό ή σύσταση για να διαβάσετε μόνοι σας, να εξασκηθείτε στη διερεύνηση πληροφορίας και να ακονίσετε την κριτική σας σκέψη.
– όταν κάνετε μια επιλογή ή παίρνετε μια απόφαση σε σχέση με την υγεία σας θα πρέπει να αισθάνεστε ότι έχετε λάβει υπόψη όλες (ή όσες περισσότερες είναι δυνατόν) τις παραμέτρους/εκδοχές για το ζήτημα, ότι έχετε ζυγίσει τα υπέρ και τα κατά, το όφελος με το ρίσκο, και όλα αυτά πάντα σε σχέση με το τι είναι καλύτερο για εσάς, αφού κάθε άνθρωπος είναι μια απολύτως μοναδική περίπτωση.
– κάθε θεραπεία ή παρέμβαση μπορεί να έχει ταυτόχρονα και πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα – οι δίκαιες συγκρίσεις στην επιστημονική έρευνα δίνουν την κατεύθυνση για τη βέλτιστη επιλογή στο εκάστοτε ζήτημα.
Συμπερασματικά:
Στις μέρες μας, η πληροφόρηση και οι ισχυρισμοί γύρω από θέματα που άπτονται της υγείας είναι αμέτρητοι. Η ικανότητα να αναγνωρίζουμε τις αξιόπιστες πηγές και τις πληροφορίες που παρέχουν είναι καθοριστικής σημασίας για να μπορούμε να κάνουμε ενημερωμένες και συνεπώς καλύτερες επιλογές για την υγεία μας και τη φροντίδα του εαυτού μας.
Για αυτόν το λόγο, οι δεξιότητες που συγκροτούν την εγγραμματοσύνη της υγείας είναι σημαντικό να καλλιεργούνται από μικρή ηλικία και είναι καθήκον κάθε σύγχρονου συστήματος υγείας να εκπαιδεύει και να διαμορφώνει εγγράμματους πολίτες και επαγγελματίες υγείας. Είναι όμως και δικό μας καθήκον να εκπαιδεύουμε τον εαυτό μας, να τον προστατεύουμε από ατεκμηρίωτες εικασίες, να ακονίζουμε την κριτική μας ικανότητα και να αλληλεπιδρούμε εποικοδομητικά με τους ειδικούς.
healthyourself© by Maria Tsaprouni
originally at www.healthyourself.com.gr
Πηγές και βιβλιογραφικές αναφορές:
https://www.hrsa.gov/about/organization/bureaus/ohe/health-literacy/index.html
https://www.cdc.gov/healthliteracy/learn/index.html
Sørensen K, Van den Broucke S, Fullam J, Doyle G, Pelikan J, Slonska Z, Brand H. Health literacy and public health: a systematic review and integration of definitions and models. BMC Public Health, 2012;12(1):1.
Baker DW. The meaning and the measure of health literacy. J Gen Intern Med. 2006 21(8), 878–83.
U.S. Department of Health and Human Services, Office of Disease Prevention and Health Promotion. National action plan to improve health literacy. Washington (DC): Author; 2010.
Ngoh LN. Health literacy: A barrier to pharmacist-patient communication and medication adherence. J Am Pharm Assoc. 2009;49(5):E132-49. doi: 10.1331/JAPhA.2009.07075.
